Өмірзақ Махмұтұлы Сұлтанғазин - математик, физика-математика ғылымдарының докторы, құрметті профессор, ҚазССР Ғылым Академиясының академигі, Ресей ғарышкерлік академиясының құрметті мүшесі, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің ғарыштық зерттеулер институтының директоры. Математика - физика есептерін шешудің сандық әдістері саласындағы маман. КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. Өмірзақ Сұлтанғазиннің біздің жерлесіміз екенін көп адамдар біле бермейді. Ол Қазақ КСР Қостанай облысы Урицкий ауданының Қара Оба ауылында туып өскен. Өмірзақ Махмұтұлы Қазақстандағы Есептеу математикасы бойынша ғылыми зерттеулердің дамуына үлкен үлес қосты. Осылайша, 1978 жылы профессордың бастамасымен есеп және қолданбалы математика бойынша Республикалық мектеп ұйымдастырылды. Онда КСРО-ның көрнекті профессорлары дәріс оқыды.
Есеп математика саласындағы көптеген жетістіктер Ө. М. Сұлтанғазиннің есімімен тығыз байланысты. Ол және Париж университеттерінде, халықаралық математика мектебінде дәрістер оқып, ғылыми зерттеулер жүргізді. Банах Польшада, АҚШ-тағы Станфорд және Мэриленд университеттерінде, сондай-ақ Жапонияның Киото университетінде.
Ол Париж және Карлов университеттерінде, Польша Банах атындағы Халықаралық математика мектептерінде, АҚШ Станфорд және Мэриленд университеттері, сонымен Жапонияның Киото университетінде дәрістер оқып, ғылыми зерттеулер жүргізді.
Ғылымға қосқан баға жетпес еңбегі және сүбелі үлесі үшін 2018 жылы Қостанай мемлекеттік педагогикалық университетіне қазіргі біздің институтқа Өмірзақ Сұлтанғазин есімі берілді. Бір жылдан кейін яғни, бүгінде педагогикалық институт ғимаратының жанында студенттерді қарсы алатын ұлы академикке ескерткіш орнатылды.
Педагогикалық жоғары оқу орнының тарихы
Қостанай губерниясы мен өңірінде педагогикалық кадрларды дамыту, қалыптастыру және даярлауда білім беру жүйесінің келешегі зор болды. Себебі облыста мектептердің ұдайы өсуі байқалды. Бұл мектептерді жаңа мұғалімдермен жүйелі түрде толықтыруды талап етті.
Қазақстан мен облыс үшін мұғалімдердің жетіспеушілігі ертеден келе жатқан проблемалардың бірі. Әсіресе ұлттық кадрлар жетіспеді.
Республикада педагогикалық оқу орындары енді құрыла бастады. Жаңа заман Үкімет алдына білім саласында маңызды міндеттер қойды. Әртүрлі мамандықтағы мұғалімдерді даярлау үшін, қысқа уақыт ішінде жоғары оқу орындарын құру керек болды. 1921 жылы республикадахалықтық білім беретін 4 қана институт болды, бірақ олар мектеп қажеттіліктерін қанағаттандыра алмады. Олар үшін мұғалімдер КСРО-ның басқа ЖОО-да дайындалып жатты. 1923 жылы Қостанай губерниясынан КСРО мен Қазақстанның жоғары оқу орындарына 23 адам оқуға аттанды. Губернияда мектеп сандары өсіп, сауатсыздықты жою үшін күрес жүріп жатты, тиісінше мұғалімдерге деген сұраныс та артты. Мектептерді мұғалімдермен, әсіресе қазақ мұғалімдерімен қамтамасыз ету мақсатында 1923 жылы Қостанай қаласында педагогикалық техникум ашылды, дегенмен аталыш техникум да мәселелерді шеше алмады. Мектептер саны жылдан-жылға көбейді. Егер 1923-24 оқу жылы олардың саны 234 болса, 1927-1928 оқу жылы мектеп саны екі есеге өсіп, 431-ге жетті.
Мұғалімдерді даярлау мәселесі үнемі Қазақстан басшылығының назарында болды. 1936 жылы республикада 2365 адам қабылдау жоспарымен 25 педагогикалық техникум жұмыс істеді. Педагогикалық техникумға даярлау төмендегі бағыттар бойынша жүргізілді: дайындық сыныптары, мектеп, мектепке дейінгі оқыту, дене тәрбиесін оқыту, кітапхана ісі. 1930 жылы елімізде жалпыға міндетті бастауыш оқу енгізілгені белгілі. Оның жүргізілу мерзімі анықталып, мектеп жұмысының тәртібін, оның құрылымын айқындайтын тиісті құжаттар қабылданды. Мұғалімдер үлкен сұранысқа ие болып, мәртебелері артты, сондай-ақ материалдық жағдайлары да жақсарды. 1936 жылы дербес «Бастауыш және орта мектеп мұғалімі» атағы бекітіледі. Мұғалімдердің жалақысы өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істейтін инженер-техниктердің еңбекақысының деңгейінде болды. 1936 жылы облыста төрт педагогикалық техникум жұмыс істеді, олар: Қостанай қазақ педагогикалық техникумы, Қостанай орыс педагогикалық техникумы, Темір қазақ педагогикалық техникумы және Федоров педагогикалық техникумы.
Сонымен қатар, бір уақытта Қостанай халық ағарту институты жұмыс істеді. Аталмыш институт әртүрлі қызметтерді жүзеге асырды, алайда онда күндізгі бөлім болған жоқ. Облыста жоғары оқу орны болмады. 1936 жылғы 29 шілдеде Қостанай облысы құрылды. Облысқа Ленинград, Мәскеу, Алматы қалаларының жоғары оқу орындарын бітірген мамандар келді. Бірақ халық ағарту жұмысының дамуына байланысты мұғалімдерге деген сұраныс көбеймесе, азайған жоқ. Облыста 550 бастауыш, 73 толық емес орта және 18 орта мектеп болды. Оларда 65 оқушы оқыды. Енді әртүрлі пәндер бойынша оқытатын мұғалімдерді аз уақыттың ішінде бітіртіп шығаратын жоғары оқу орнын ашу мәселесі туды.
Қазақ ССР Кеңестік халық комитеті мен Республикалық ағарту халық комитетінің келісімі бойынша Еңбекші депутаттар кеңесі Қостанай атқарушы облыстық комитетінің президиумы 1939 жылдың 21 тамыз айында «Қостанай мұғалімдер институты мен оның бөлімшелерін құру туралы» қаулы қабылдады.
Онда:
- Үстіміздегі жылдың 1 қыркүйегінен бастап Қостанай педучилищесі базасының құрамында физика-математика және жаратылыстану-география секілді екі факультеті бар екіжылдық институт құрылсын.
- Институт жанында дайындық бөлімшесі мен сырттай оқу бойынша сектор ұйымдастыру.
1 қыркүйекке дейін студенттерді қабылдауды жүргізу:
- негізгі факультеттерге – 120 адам;
- сырттай секторға – 50 адам;
- дайындық бөлімшесіне – 70 адам.
Барлығы: 240 адам.
1939 жылы институттың оқытушылық құрамы (Алматы қаласындағы біріккен опера театрының бұрынғы директоры И.П. Найденовтен басқа) жергілікті кадрлардан құрылды. И.П. Найденов Қазақ ССР Халық ағарту комитетінің 1939 жылғы 1 қазандағы №2504 бұйрығы бойынша Қостанай мұғалімдер институтының директоры болып тағайындалды. Институттың штаттық кестесі бойынша 4 кафедра (марксизм-ленинизм, педагогика, физика және математика, жаратылыстану және география негіздері) және 13 оқытушылық бірлік болды. Жұмыс тәжірибесі мол, ғылыми дәрежелері мен атақтары бар оқытушылар болған жоқ. Оқытушылардың басым көпшілігінің жалпы педагогикалық өтілдері бір жылдан үш жылға дейін ғана болды. Марксизм-ленинизм негіздері кафедрасының меңгерушісі болып бұрынғы партия қызметкері Х.Ф. Юманкулов тағайындалды. Жаратылыстану және география кафедрасын университет түлегі М.Б.Гренадер басқарды. Химия пәнін оқытушы Кадушкина жүргізді. Физика және математика кафедрасын Қостанай орыс педагогикалық техникумының бұрынғы директоры И.И.Московкин басқарды. Осы кафедрада үлкендерден П.П. Ким, А.Ф. Дю, Б.Н. Шибаев болды. Орыс тілін Сизова берсе, қазақ тілін Г. Асанов жүргізді. Әскери істі Ольховский оқытты.
Мұғалімдер институтының екінші оқу жылы алғашқы түлектердің бітіру жылы болып саналды. Бітіруші студенттер Ұлы Отан соғысы басталған уақытта дипломдарын алды.
1941 жылғы 27 шілдеде Қостанай мұғалімдер институтының алғашқы түлектері мемлекеттік емтихандарын тапсырып, дипломдарын алды. Ал 28 шілде күні сағат 6.00-де Отанды қорғауға майданға аттанды. Басым көпшілігі соғыстан оралған жоқ.
Ұлы Отан соғысының бас кезінде институт тек қана алғашқы қадамдарын жасады. Оқытушылар құрамы мен студенттер түгелдей өзгерді. Соғыстың алғашқы жылында-ақ 22 студент, 8 оқытушы және институт қызметкерлері И.П. Найденов, Х.Ф. Юманкулов, Т.М.Мусакулов, М.Б. Гренадер, Б.Н. Шибаев, Г, Асанов, Попов және Бисембаев Қызыл әскерге аттанды. Көпшілігі майданнан оралған жоқ. Олардың ішінде математик Б.Н.Шибаев, физик Попов, қазақ тілінің оқытушысы Г. Асанов, шаруашылық бөлімі директорының көмекшісі Бисембаев, студент Киселев және тағы басқалары.
Соғыс жылдары институттың оқытушылар құрамы қоныс аударып келген жоғары оқу орындарының қызметкерлерімен толықты. Физика және математика кафедрасын П.Г.Куликовский, жаратылыстану және география кафедрасын профессор Л.И. Никонов, педагогика кафедрасын профессор Б.Б. Резник басқарды Орыс тілі мен әдебиеті кафедрасында белгілі еврей жазушы-драматургі Л.Б. Резник қызмет атқарды.
1944 жылы институтқа Амангелді Иманов есімі берілді. Институт басшылары соғыс жылдары өзгеріп отырды. И.П. Найденов әскерге кеткен соң, институт директорының міндетін О.Л. Белинская, содан кейін В.И. Сунцов атқарды. Ғылыми-оқу жұмыстары бойынша директордың орынбасары қызметін қостанайлықтардың ішінде алғашқы ғылым кандидаты дәрежесін алған Ф.К. Сташевский атқарды. Соғыстан кейінгі жылдары институт Пушкин және Ташкент көшелерінің қиылысындағы төңкеріске дейін салынған шағын ғимараттардың бірінде орналасты. 1946 жылы институттың жалпы ауданы 145 шаршы метр жерді қамтитын студенттерге арналған жатақханасы болды. Институт ұдайы жаңа кадрлармен толығып отырды. 1948 жылы орыс тілі мен әдебиет кафедрасына ҚазМУ-дан жас мамандар келді, нәтижесінде олар институт ардагерлері атанды. Олар: Н.И. Кандалин, И.Т. Кирдяев, В.И. Кандалина, О.Д. Павлова. Сол жылы институт жұмысына Н.И. Кандалин кірісті, кейіннен ол орыс тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі болды.1949 жылы инстиутта тарих факультеті ашылды. 50 жылдардың бас кезінде мұғалімдер институтының басшысы тағайындалды. Институт директоры С.П. Терентьев, оқу және ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасар Н.И. Кандалин болды. Сырттай оқу бөлімін И.Т. Кирдяев басқарды.
1955 жылғы тамыз айында педагогикалық институтқа студенттерді алғашқы қабылдау жүзеге асырылды. 400-ден астам түлек оқуға түсуге өтініш білдірді.
Сырттай оқу бөлімінің жүйесі қалыптасты. 1960 жылы оның құрамында 4 факультет болды: математика, әдебиет, тарих және бастауышты оқыту әдістемесі. Бірнеше жыл бойы сырттай оқу бөлімін Г.Д. Жантөрин басқарды.
1972 жылы А. Иманов атындағы Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтына КСРО 50 жылдығы атауы берілді.1979 жылы сырттай оқу бөлімі сырттай оқу факультеті болып қайта құрылды.
1984 жылы педагогикалық институт ұжымы он бірінші бесжылдықтың үшінші жылының тапсырмаларын сәтті және асыра орындағаны үшін, КСРО Ағарту министрлігі жүйесінің ұйымдары мен мекемелерінің арасында өткен жалпыодақтық социалистік жарыста жеңімпаз атанды. Оған КСРО Ағарту министрлігі мен ағарту, жоғары мектеп және ғылыми мекеме қызметкерлері кәсіподағы орталық комитетінің Қызыл жалауы берілді.
1992 жылғы тамыздан бастап КСРО-ның 50 жылдығы атындағы Қостанай педагогикалық институтын Қостанай мемлекеттік университеті етіп өзгерту туралы Қазақстан Республикасының экономика бойынша Мемлекеттік комитеті, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігімен келісілген Қазақстан Республикасы Білім министрлігінің ұсынысы қабылдансын.Педагогикалық институт университет құрамында 12 жылдай болды.
2004 жылы Үкімет республикада 5 педагогикалық жоғары оқу орнын, оның ішінде Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтын құру туралы шешім қабылдады. Осылай 2004 жылғы 1 сәуірде Қазақстан Республикасында заманауи оқу орны ретінде педагогикалық институт пайда болды.
2020 жылдан бастап екі ірі университет бірігіп қазіргі уақытта Ахмет Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті болып дамуда. Өмірзақ Сұлтангазин атындағы Педагогикалық институты сол университеттің құрамдас бөлігі болды. Заманауи педагогикалық институт – мұғалімдер, тәрбиешілер, т.б даярлаумен айналысатын ғалымдар мен педагогтердің, студенттер, аспиранттар мен магистранттардың шығармашылық одағы. Педагогикалық институты – 9 кафедра, 26 білім беру бағдарламалары бойынша педагогтар даярлайды.